Green and Gold OA

Title in the original language

Zielona i złota droga otwartego dostępu

Ze względu na wykorzystywaną infrastrukturę i podejście do roli wydawnictw w komunikacji naukowej, OD dzieli się powszechnie na złotą drogę OD i zieloną drogę OD. (por. P. Suber, "Otwarty dostęp", s. 49-56 ). Złota droga OD polega na tym, że to czasopismo jest dostępne w sposób otwarty, a czytelnik może pobrać tekst np. z witryny periodyku lub bazy czasopism. Niekiedy czasopismo zostaje bezpłatnie udostępnione dopiero po upływie pewnego z góry określonego czasu, np. po 6 miesiącach. Mówimy wtedy o tzw. okresie embargo.

Zielona droga OD opiera się na wykorzystaniu otwartych repozytoriów, czyli specjalnych baz, w których autorzy co do zasady sami deponują swoje - opublikowane już w jakimś czasopiśmie - prace. Większość repozytoriów to repozytoria instytucjonalne, czyli założone przez instytucje naukowe na potrzeby ich własnych pracowników. Jeśli wykorzystywane są powszechnie, pomagają instytucji w sprawozdawczości, a naukowcy mogą traktować udostępnione w nich publikacje jako swoje portfolio. Oprócz repozytoriów instytucjonalnych funkcjonują także repozytoria dziedzinowe, przeznaczone do gromadzenia i udostępniania prac z jednego obszaru. Najbardziej znanym repozytorium dziedzinowym jest [arXiv](http://arxiv.org/). W Polsce działa repozytorium nauk historycznych [Lectorium](http://lectorium.pl/).
W repozytoriach oprócz ostatecznych wersji artykułów jest deponowana również tzw. szara literatura (“grey literature”): materiały konferencyjne, szkice, postery, teksty sprzed recenzji, czyli różnego rodzaju “produkcja” naukowa powstała na różnym etapie pracy badawczej. Możliwość zdeponowania publikacji w repozytorium zależy m.in. od praw autorskich. Jeśli autor przekazał swoje autorskie prawa majątkowe do publikacji na wydawcę, to nie może jej legalnie zdeponować w repozytorium bez zgody wydawcy. Wielu wydawców wyraża na to zgodę, choć często pod warunkiem upływu określonego czasu (embargo).

W polskiej praktyce zaciera się niekiedy różnica między repozytoriami a bibliotekami cyfrowymi. Dzieje się tak, ponieważ biblioteki cyfrowe prężnie rozwijają się od wielu lat, tymczasem zostało założonych niewiele repozytoriów. Biblioteki cyfrowe mają inne funkcje: służą do przechowywania i prezentowania zdigitalizowanego dziedzictwa kultury, rozbudowywane są systematycznie przez bibliotekarzy. Prowadzenie repozytoriów niezależnych od bibliotek cyfrowych wpływa korzystnie na efektywność funkcjonowania zdeponowanych publikacji w internecie.

Większość wysiłków zmierzających do wdrożenia modeli otwartych koncentruje się na czasopismach i artykułach. Dzieje się tak z jednej strony dlatego że w większości dyscyplin czasopisma są najważniejszym kanałem wymiany wiedzy naukowej, a z drugiej strony dlatego, że wdrożenie modeli otwartych do czasopism wydaje się prostsze niż do książek naukowych. Rodzi się jednak pytanie, do jakiego stopnia otwarty dostęp można zastosować do publikacji monografii, które w naukach humanistycznych i społecznych odgrywają większą rolę niż czasopisma? Temu zagadnieniu uwagę poświęcił [Martin Eve](http://otwartanauka.pl/index.php/analysis/recenzje/taki-sam-czy-inny-ot…). Brytyjski [raport](http://oapen-uk.jiscebooks.org/finalreport/) podsumowujący pięcioletni projekt, który miał na celu zaproponowanie otwartego modelu dla monografii, nie zawiera jednoznacznych konkluzji.