Numer 30 0 4 czerwca 20152 w w w. p a u z a . k r a k o w . p l Polskie czasopisma naukowe a otwarty dostęp MICHAŁ STARCZEWSKI Czasopisma naukowe coraz częściej służą do prze- prowadzenia ewaluacji i ocenienia dorobku naukowego. Ta ich funkcja, choć w ostatnich latach mówi się o niej najwięcej, nie powinna przesłaniać funkcji podstawowej, czyli dzielenia się wynikami badań naukowych. Kolejne badania kontynuują dzieło poprzedników. Jednym z czyn- ników warunkujących sukces w nauce jest znajomość tego, co zostało już zrobione. Zadaniem bibliotek insty- tucjonalnych było i jest zapewnienie możliwie szerokiego dostępu do treści naukowych. Dzisiaj, dzięki rozwojowi Internetu, to zadanie częściowo przejmują otwarte repo- zytoria oraz bazy i platformy otwartych czasopism. Na potrzeby raportu „Otwarta Nauka w Polsce 2014. Diagnoza” sprawdziliśmy dostępność wszystkich pol- skich punktowanych czasopism naukowych, ze szcze- gólnym uwzględnieniem stosowania modeli otwartych. Z badania wynika, że polscy wydawcy czasopism na- ukowych wykorzystują nowe możliwości w różnorodny sposób. Wszystkich polskich czasopism punktowanych było w momencie przeprowadzenia badania (przełom lat 2013 i 2014) 1924. Część czasopism publikuje artykuły z jednego obszaru wiedzy, ale wiele z dwóch lub więcej. Najwięcej czasopism jest wydawanych w naukach społecznych (710) i humanistyce (687). Najrzadziej czasopisma identyfiko- wały się z obszarem sztuki (41). Prawie połowa (49%) ogółu czasopism publikowała w modelu otwartym: udostępniała bezpłatnie numery bieżące bez opóźnień. Kolejne 10,6% udostępniało bez- płatnie numery po upływie jakiegoś czasu, np. pół roku (tzw. embargo). Na Wykresie 1 pokazane są dane dla poszczególnych obszarów wiedzy. Największy odsetek (68,6%) czasopism otwartych jest wydawanych w obszarze nauk rolniczych, leśnych i weterynaryjnych. Niewiele mniejszy odsetek czasopism otwartych jest w obszarach nauk przyrodniczych i ścisłych. Z drugiej strony, najrzadziej udostępniane są w sposób otwarty czasopisma z obszaru sztuki (36,6%) i humanistyki (40,8%). Obszary wiedzy różnią się między sobą także stoso- waniem embarga. Często jest to rozwiązanie stosowane przez wydawców czasopism profesjonalnych, np. medycz- nych lub inżynieryjnych. Pozwala ono wykorzystać komer- cyjny potencjał czasopisma, a zarazem osiągnąć korzyści z otwartości i dotrzeć do szerszego kręgu odbiorców. Wykres 1 ► 40,8% 50,7% 63,0% 64,0% 59,4% 68,6% 45,0% 36,6% 11,2% 10,6% 5,8% 7,7% 10,9% 6,2% 17,9% 14,6% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% nauki humanistyczne nauki spoųeczne nauki Ƒcisųe nauki przyrodnicze nauki techniczne nauki rolnicze, leƑne i weterynaryjne nauki medyczne i nauki o zdrowiu oraz nauki o kulturze fizycznej obszar sztuki tykres 1͘ ostħpnoƑđ czasopism wg obszarſw wiedzy N=1924 otwarty dostħp embargo Numer 30 0 4 czerwca 2015 3 w w w. p a u z a . k r a k o w . p l Interesujące jest porównanie otwartości czaso- pism z liczbą punktów z wykazu czasopism MNiSW (por. Wykres 2). Dwa czasopisma na trzy spośród naj- wyżej punktowanych (mających 20 punktów lub więcej) udostępniają bezpłatnie bieżące numery. Zdecydowanie rzadziej udostępniane są czasopisma, które otrzymały mniej punktów. Embargo stosowane jest praktycznie wy- łącznie przez te drugie czasopisma. Raczej duża liczba polskich czasopism naukowych jest otwarta. Otwartości powinna towarzyszyć jednak dobra widoczność. Tymczasem wiele czasopism jest dostępnych tylko na swojej witrynie internetowej, a całe numery umieszczone są w jednym pliku PDF. Umiesz- czanie całych numerów w jednym pliku skutkuje tym, że poszczególne artykuły są w praktyce nie do znalezienia dla osób, które skądinąd o nich nie wiedzą. Wydawcy postępujący w ten sposób nie odniosą pełni korzyści z otwartości. Z drugiej strony, liczna grupa wydawców stara się udostępnić swoje czasopisma w wielu miejscach: na wi- trynie internetowej czasopisma, platformie czasopism wydawcy, w bazach polskich i zagranicznych. Artykuły dostępne w odrębnych plikach i opisane starannymi me- tadanymi sprawiają, że treści te są lepiej widoczne i tra- fiają do szerszego grona odbiorców. Niebagatelną rolę odgrywają tu metadane. Dobry opis artykułów jest jed- nym z najważniejszych czynników warunkujących dobrą widoczność w wyszukiwarkach internetowych. Niewielu wydawców zdecydowało się na udostęp- nianie czasopism na licencjach Creative Commons (CC), które dają czytelnikom większy zakres uprawnień niż udostępnianie na zasadach dozwolonego użytku. Licencje CC ułatwiają rozpowszechnianie się publikacji, a także umożliwiają np. maszynowe analizy dużej liczby tekstów (tzw. text mining), awangardowe metody badaw- cze dające interesujące wyniki. W czasie badania ziden- tyfikowaliśmy tylko 71 tytułów korzystających z jednej z licencji CC. Redaktorzy czasopism, zapytani o korzyści z otwar- tego udostępniania, wskazują jednak nie tylko na lepszą widoczność i wyższe wskaźniki cytowań. Wielokrotnie powtarzało się spostrzeżenie, że odkąd czasopismo stało się dostępne w sposób otwarty, pojawili się nowi autorzy, często z zagranicy. Respondenci naszego badania mają więc poczucie podniesienia się ogólnej jakości pe- riodyku w efekcie zastosowania modelu otwartego. Wnioski z badania potwierdzają, że polscy naukowcy i wydawcy sięgają po dostępne narzędzia, by zwiększyć wpływ swoich publikacji. Udostępniają je w sposób otwarty, choć często nawet nie są tego świadomi. MICHAŁ STARCZEWSKI Platforma Otwartej Nauki, Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego UW Wykres 2 ► ... Nie jest słuszne określenie, iż mamy tu do czynienia z kroniką nieznaną; zwrócono na nią uwagę już sto pięćdziesiąt lat temu, zaś wydano ją drukiem przed ponad czterdziestu laty. Niestety, z uwagi na to, iż opublikowana została w mało popularnym wydawnictwie, w bardzo niewielkim stopniu weszła do obiegu naukowego. Można ją więc nazwać: zapomnianą. Z tego powodu zdecydowałem się opracować ją i wydać ponownie. Brak źródeł był powodem, iż nie wzbogaciłem informacji o okolicznościach, w jakich ta kronika powstawała, natomiast w oparciu o miejscowe księgi sądowe wiejskie rozbudowałem nieco jej tekst. Upoważnił mnie do tego sposób, za pomocą którego skompletowany został tekst kroniki. STANISŁAW GRODZISKI Wydawnictwo PAU poleca... 45,3% 51,8% 41,7% 64,7% 7,4% 12,4% 11,7% 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% 1-3 punkty 4-9 punktſw 10-19 punktſw 20 ŝ wŝħĐeũ punktſw tykreƐ 2͘ oƐtħpnoƑđ ĐnjaƐopŝƐm a punkty DNŝ^t N=1924 embargo otwarte