Wprowadzenie do otwartej nauki

Kurs pozwoli poznać najważniejsze informacje dotyczące otwartej nauki i przemian zachodzących w komunikacji naukowej w ostatnich latach. W trakcie kursu przewidziane są dwa quizy, które pozwolą zweryfikować uzyskaną wiedzę.

You are not logged in, in order to take the course you need to login
1

Czym jest otwarta nauka?

„Otwarta nauka to przekonanie, że wiedza naukowa wszelkiego rodzaju powinna być otwarcie udostępniana innym na tak wczesnym etapie procesu badawczego, jak to tylko możliwe.” Taką niezbyt formalną ale często przytaczaną definicję otwartej nauki sformułował fizyk i rzecznik otwartej nauki Michael Nielsen. Pozwala ona objąć bardzo wiele zjawisk, które składają się na otwartość w nauce:

* Otwarty dostęp do publikacji naukowych
* Otwarte dane badawcze
* Otwarte metody i protokoły badawcze
* Otwarte oprogramowanie
* Otwarte notatniki laboratoryjne
* Otwarte recenzje
* Otwarte zasoby edukacyjne

2

Czym jest otwarty dostęp?

Otwarty dostęp do publikacji naukowych (OD) oznacza, że publikacje te możemy ściągnąć z internetu bez żadnych opłat, bez barier technicznych (np. bez potrzeby zakładania konta) i w pełni zgodnie z obowiązującym prawem. Jest to możliwe, ponieważ publikowanie prac naukowych nie stanowi bezpośredniego źródła dochodu dla ich autorów. Naukowcy są wynagradzani za prowadzenie badań, a wpływ publikacji na ich karierę zawodową realizuje się wyłącznie poprzez liczbę i prestiż tych publikacji, a nie poprzez dochód z ich sprzedaży. Dlatego naukowcy nic nie tracą, gdy ich publikacje dostępne są za darmo. Wręcz przeciwnie: większa dostępność publikacji może korzystnie wpłynąć na ich prestiż i liczbę cytowań.

Już od lat 70. w celu udostępniania danych badawczych zaczęto tworzyć specjalistyczne bazy i archiwa, jak np. powstała w 1971 baza PDB (Protein Data Bank). Pierwsze otwarte repozytorium publikacji to arXiv, utworzone w 1991 r. Od lat 1990-ych narasta frustracja naukowców związana z narastającym kryzysem czasopism (tzw. serials crisis), przejawiającym się wzrastającymi cenami periodyków, a zarazem coraz większą ich liczbą. W efekcie coraz częściej biblioteki akademickie nie są w stanie zapewnić dostępu do wszystkich niezbędnych treści naukowych. W odpowiedzi na to zjawisko w 2002 r. przyjęta została [Budapesztańska Deklaracja Otwartego Dostępu](http://www.budapestopenaccessinitiative.org/read), w której po raz pierwszy użyto określenia "open access".

3

Prawne aspekty otwartego dostępu

W zasadzie każdy artykuł naukowy jest objęty prawem autorskim. Oznacza to, że nie można go tak po prostu kopiować, rozpowszechniać ani modyfikować. Można to zrobić jedynie w szczególnych przypadkach dozwolonych przez ustawę o prawie autorskim (dozwolony użytek), a w innych tylko wtedy, gdy dysponujemy zgodą tego, komu przysługują prawa autorskie.

4

Otwarte dane badawcze

Coraz większego znaczenia nabiera udostępnianie danych badawczych. Społeczność akademicka oczekuje przede wszystkim udostępniania danych, które są podstawą publikacji. Udostępnianie także danych, które z różnych powodów nie stały się podstawą publikacji, ale są wartościowe, jest również sposobem na zwiększenie efektywności i szybkości procesów badawczych.

  • Co rozumiemy pod pojęciem danych badawczych?
  • Co to znaczy, że dane są otwarte?
  • Otwarte dane, lepsza nauka

    *Po co otwierać dane badawcze?*

    Czemu badacze mieliby udostępniać swoje dane badawcze w sposób otwarty? Czy jest to dla nich korzystne? Wiele osób uważa, że tak. Przytaczane są również argumenty wskazujące korzyści dla rozwoju nauki i poprawy jakości prowadzonych na świecie badań, oraz dla społeczeństwa jako całości. Najczęściej wymieniane są:

    1. ułatwienie dla własnych przyszłych badań – bo dane są opisane, udokumentowane
    2. możliwość udostępnienia innym zainteresowanym – do weryfikacji naszych badań, do innych celów badawczych, edukacyjnych i komercyjnych
    3. poprawa jakości uprawianej na świecie nauki – żeby inni badacze mogli odnosić się do naszych analiz i wniosków, łatwiej wykrywać oszustwa naukowe, sprawdzać powtarzalność wyników
    4. więcej współpracy w nauce – zachęta do nawiązania kontaktu, także wyniki negatywne, niedokończone projekty zachęcają do kontaktu i współpracy
    5. szybszy postęp w badaniach – mniej powtarzania tych samych eksperymentów nieświadomie – dotyczy zwłaszcza wyników negatywnych!
    6. oszczędność środków finansowych – mniej powtarzania badań, więcej danych ponownie wykorzystywanych, łączonych ze sobą, itd.

    Więcej na ten temat możemy się dowiedzieć na stronie głównej [Repozytorium Otwartych Danych](https://repod.pon.edu.pl/pl/).

  • Gdzie można udostępniać dane?
  • Re3data.org

    Katalog istniejących na świecie repozytoriów danych badawczych jest prowadzony przez serwis [re3data.org](http://re3data.org/). Należy jednak pamiętać o tym, że nie jest to katalog wyczerpujący.

5

Polityki otwartości w instytucjach naukowych

Polityki otwartości są sposobem na wprowadzenie zmian systemowych, a nie tylko oddolnych. Przyjmowane są od pewnego czasu na całym świecie przez instytucje finansujące badania naukowe, instytucje badawcze i naukowe, a także przez samego ustawodawcę.

6

O czym się dyskutuje?

Przekształcenie komunikacji naukowej wywołuje gorące spory. Modele otwarte już nie wywołują raczej pytań, czy je wdrażać, ale jak zrobić to najlepiej? Otwarty dostęp stanowi niezbędne tło dla niemal wszystkich dyskusji: od tych dotyczących otwartego recenzowania, poprzez naukę obywatelską, aż po kryzys replikowalności badań. Nie ma jednej, ogólnie przyjętej definicji otwartego dostępu. Ta wieloznaczność jest źródłem różnorodnych kontrowersji.

W ramach lekcji zapoznamy się bliżej z czterema tematami, które są przedmiotem naszym zdaniem najistotniejszych polemik:

1. czy należy rozwijać od razu OD libre, czy zacząć od upowszechnienia OD gratis?
2. czy otwarta nauka to jeden, całościowy model, czy raczej jest to zestaw niezależnych postulatów?
3. krytyka czasopism hybrydowych
4. jak powstrzymać zjawisko tzw. drapieżnych wydawców?

7

Gdzie szukać i jak korzystać z otwartych zasobów?

8

Gdzie szukać dalszych informacji?

Full details

Level of knowledge: Introductory: no previous knowledge is required

Topics

Open Science
Open Science Policies
Open Data
Open Access
Legal Issues

Audience

PHD Students
Researchers and Students
Research Administration
Policy makers and Funders

Creative Commons badge Unless otherwise stated, all materials created by the FOSTER consortium are licensed under a CREATIVE COMMONS ATTRIBUTION 4.0 INTERNATIONAL LICENSE.



EU flag This project has received funding from the European Union’s Seventh Framework Programme for research, technological development and demonstration under grant agreement no 612425.
This project has also received funding from the European Union's Horizon2020 programme for research, technological development and demonstration under agreement no 741839.